Als hoogwater­veiligheid en cultureel erfgoed elkaar ontmoeten

Een van de dingen die dijkversterkingsopgaven complex én buitengewoon interessant maken, is de samenkomst van allerlei functies in een gebied. Wat gebeurt er als cultureel erfgoed in de mix zit? We nemen een kijkje bij het Limburgse Well, de Grebbedijk en Stenendijk Hasselt.

Het Limburgse Well

‘We redeneren vanuit het landschap’

Wie vroeger het Limburgse Kasteel Well wilde bestormen, had een paar opties, vertelt Ellen Vreenegoor, senior-adviseur cultureel erfgoed en leefomgeving bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). ‘Zwemmen – en waarschijnlijk verdrinken, want zwemles was in de 15e eeuw niet gangbaar. Varen – en waarschijnlijk neergeschoten worden voor je halverwege was, want roeien ging minder vlug dan het laden van een wapen. Of een langdurige droogte afwachten.’ De oude waterburcht is met opzet in een laaggelegen gebied gebouwd, zodat water als natuurlijk verdedigingselement om de burcht kon worden gebruikt. Inmiddels is het rondom het kasteel niet meer blauw, maar groen. Na de overstromingen en evacuaties van 1993 en 1995 zijn er namelijk in allerijl nooddijken geplaatst die Maasarmen, en daarmee de watertoevoer, afgesloten. Het gebruik van het gebied rondom het kasteel en het dorp Well veranderde sindsdien. Langs de Maas, op plekken waar je op natuurlijke wijze nooit droog zou kunnen wonen, werd gebouwd en geleefd.

Dat onnatuurlijke grondgebruik in een gebied vol cultureel erfgoed maakte een ogenschijnlijk eenvoudige waterveiligheidsopgave bij Well behoorlijk ingewikkeld. Het kasteel is daar een voorbeeld van. Zo besloten het waterschap en ministerie van IenW het water meer ruimte te geven door de oorspronkelijke Maasarm tussen de kernen Oud Well, Elsteren en De Paad weer open te stellen. ‘Hiermee komt het kasteel zoals vroeger buitendijks te liggen, zegt Jetske Vaas, omgevingsmanager bij Waterschap Limburg. ‘Maar het huidige gebruik van het kasteel als onderwijsinstituut vraagt ook om bescherming tegen het water - en dat is nu best een lastige combinatie.’ Met de kennis van nu had de RCE ook in een eerder stadium aan tafel moeten zitten, geeft Jetske aan. ‘In de grote lijnen van het ontwerp hebben we erfgoed meegenomen, samen met andere belangen zoals maakbaarheid en betaalbaarheid. Maar toen we inzoomden op de cultuurhistorie van het kasteel, zette Ellen ons nog behoorlijk aan het denken. Bijvoorbeeld door bij onze oplossingen voor kweloverlast te vragen of we wel goed in kaart hadden gebracht wat er historisch gezien allemaal al is aangepast aan het watersysteem.’ Ellen: ‘De mens sleutelt al zo lang aan het water en landschap dat we vergeten hoe het natuurlijke systeem functioneert. Maar om die overlast goed op te kunnen lossen, moet je wel eerst de oorzaken goed in beeld hebben.’ Het projectteam maakte een pas op de plaats. Experts op onder andere het gebied van cultureel erfgoed, archeologie en historische geografie sloten aan en droegen bij aan een uitgebreide studie naar de omgeving. Die kennis is van grote meerwaarde voor het komen tot oplossingen voor de bescherming van het kasteel. Jetske: ‘We redeneren in ons ontwerp vanuit het landschap. Vanuit hoe we de natuur voor ons kunnen laten werken. Alleen bij de stukken die echt bescherming nodig hebben, gaan we het water weren. Zo brengen het waterschap en de RCE waterveiligheid en erfgoed samen.’

Het Hoornwerk in de Grebbedijk

‘Boordevol mooie en tragische verhalen die bewaard moeten blijven’

Ten tijde van de Oostenrijkse Successieoorlog in de 18e eeuw beschermde het Hoornwerk Nederland al tegen indringers uit het Oosten. Tijdens de meidagen van 1940 speelde het een grote rol in het vergeefse verweer tegen het Duitse leger bij de slag om de Grebbenberg. En in de 21e eeuw beschermt het Hoornwerk ons nog altijd. Niet meer tegen opkomende legers, maar tegen hoogwater. ‘Het Hoornwerk is onderdeel van ‘de Grebbelinie’ en zit boordevol mooie en tragische verhalen. Verhalen die bewaard moeten blijven’, vertelt Lucy Afman, omgevingsmanager gebiedsontwikkeling Grebbedijk bij Waterschap Vallei en Veluwe. ‘Dwars door dat erfgoed heen loopt onze Grebbedijk. Een dijk die niet meer voldoet aan de veiligheidseisen.’

Prioriteit 1 is de waterveiligheidsopgave, dat stond voor het projectteam van begin af aan buiten kijf. ‘In eerste instantie zochten we de oplossingen daarom in de traditionele hoek: verhogen en verbreden. Oplossingen waarmee we mogelijk ook een stuk van het Hoornwerk zouden vernietigen. Maar met ons uiteindelijke voorkeursalternatief hebben we een unieke kans aangegrepen om de cultuurhistorie niet alleen in te passen in de waterveiligheidsoplossing, maar het er ónderdeel van te maken. Door de ooit steile maar inmiddels afgesleten taluds in ere te herstellen, fungeert het Hoornwerk als golfbreker. Zo komen waterveiligheid en cultuurhistorie hier mooi samen. Het is geen of-of, maar en-en.’ Het signaleren en benutten van die kans is te danken aan de verregaande samenwerkende en verbindende insteek van het project, geeft Lucy aan. ‘Het is een gebiedsontwikkeling waarin niet alleen de opgaven van ons waterschap op tafel liggen, maar ook die van de provincies Gelderland en Utrecht, de gemeenten Wageningen en Rhenen, Rijkswaterstaat, Utrechts Landschap en Staatsbosbeheer. Hadden we al die gebiedsopgaven niet meteen boven water gehaald, dan waren onze landschapsarchitecten misschien nooit op deze oplossing gekomen.’ Door de versterking van het historische Hoornwerk wordt de belangrijke waterveiligheidsopgave erfgoedinclusief. Zodoende heeft de provincie Utrecht een beroep kunnen doen op de Erfgoed Deal om de inpassing van het Hoornwerk binnen de versterking van de Grebbedijk te financieren. Lucy: ‘Dit project laat mooi zien dat je samen meer bereikt dan alleen.’

Stenendijk Hasselt

‘Pionieren naar de beste oplossing’

De Stenendijk bij Hasselt is met zijn schamele 1.300 meter een klein project, maar wel een bijzondere. De voormalig Zuiderzeedijk bevat aan de waterzijde namelijk een muur die niet alleen een functioneel onderdeel is van de waterkering is, het is ook een rijksmonument. De Stenendijk is een dijk met vele verhalen, vertelt technisch manager Philippe Schoonen (Waterschap Drents Overijsselse Delta). ‘Zo bestaat de muur uit 82 gemetselde vakjes. Toen de dijk in de 16e eeuw grote stabiliteitsproblemen had, metselde niet het waterschap het hele traject in 1 keer. Nee, elke grootgrond­bezitter wiens land door de dijk beschermd werd, was verplicht een stuk te bouwen en te onderhouden.’ De oudste delen van de muur zijn meer dan 500 jaar oud. En doordat hij zo oud is, is de fundering niet sterk en het metselwerk verslechterd. ‘De kans dat de dijk het begeeft is te groot. We moeten hem versterken.’

Het waterschap stond voor een tweesprong: de oude muur verstevigen en functioneel onderdeel houden van de waterkering, of er iets achter plaatsen dat de waterveiligheidsfunctie overneemt? Het projectteam heeft die afweging zo objectief mogelijk benaderd. Philippe: ‘Ik heb persoonlijk ook geen sentiment bij de muur. Als functioneel object zie ik er niet meer in dan een lange bakstenen muur waar wonder boven wonder nog geen graffiti op zit. Met een rijke geschiedenis, maar van slechte kwaliteit. Daardoor kon ik met mijn team een objectieve afweging op papier zetten waarin we álle mogelijkheden meenamen. Dat werkte heel prettig.’ Uit die neutrale afweging bleek al snel dat het te ingewikkeld en kostbaar zou zijn om de muur functioneel onderdeel te laten zijn van de waterkering. In plaats daarvan komt er een stalen damwand achter de muur. Dat is overigens al complex genoeg, laat Philippe weten. ‘Pal naast de dijk staan 6 woningen die deels net zo slecht gefundeerd zijn als de Stenendijk zelf. De smalste ruimte waartussen we een damwand 12 meter de grond in moeten krijgen – zonder de muur of huizen te beschadigen – is zo’n 3,5 meter. Daarbij hebben we geen idee wat voor harde brokstukken we allemaal in de ondergrond gaan tegenkomen én werken we naast een Natura 2000-gebied.’ De oplossing is creatief. Vanuit Japan wordt een ‘silent piler’ ingevaren om de damwand in te drukken. ‘Die was wat vertraagd, want het schip lag vast in het Suezkanaal.’ Het is niet zomaar een silent piller. Deze heeft ook een boorinstallatie met een crusher. En als aannemerscombinatie DAS ermee klaar is, is hij helemaal uniek. De dieselmotor wordt vervangen door een elektrische. ‘En zo pionieren we naar de beste oplossing.’